Geneza Miasta
   Powstanie pierwszej osady dającej początek miastu, łączone jest z występowaniem na tym terenie bogatych złóż galeny. Płytkie zaleganie kruszcu, liczne wychodnie, metaliczny wygląd i łatwość uzyskiwania z niego metalu, musiały sprzyjać wczesnemu jego odkryciu. Na terenie Olkusza, początek tej działalności miał miejsce w latach 700-400 p.n.e. Prawdopodobnie wiązało się to z przybyciem w tym czasie na tereny małopolski, plemion celtyckich, znanych z mistrzostwa w obróbce srebra. Niektórzy autorzy prac o mieście, wiążą początki olkuskiego górnictwa, z Fenicjanami. Na dowód podają pierwotną nazwę miasta które miało nazywać się ELKUSZ. Nazwa miasta której pochodzenie nie zostało do końca wyjaśnione, w ciągu wieków ulegało licznym zmianom. W dawnych dokumentach występują : LCUHS, HILCUS, ILCUS, ILKUSZ aż wreszcie Olkusz. W Wielu opisach , licznych barwnych legendach i miejscowej tradycji, Olkusz nazywany jest Srebrnym Miastem. W naukowych publikacjach, nazywany "kolebką polskiego górnictwa" z którym przez wieki łączył swoje losy.

   Pierwsze informacje o Olkuszu wymieniane są już w komentarzu do biblii autorstwa Rabbi Szlomo Ben Ishak i pochodzą z XI w. Olkusz zaliczany jest do najstarszych w małopolsce otwartych osad typu miejskiego. Miał, zapewne już w XII w. dobrze rozwinięte formy osadnictwa, skoro dokumenty z 1184 roku, wymieniają probostwo olkuskie. Następne potwierdzone źródłami daty pochodzą z lat 1257,1262 i związane są z Bolesławem Wstydliwym który nadał przywilej klasztorowi klarysek zawichoście. Do naszych czasów nie przetrwały dokumenty potwierdzające nadanie Olkuszowi praw miejskich, choć przypuszcza się że mógł tego dokonać właśnie Bolesław Wstydliwy.

Wjazd do miasta przez Bramę Krakowską Rekonstrukcja Piotr Nogieć

   Pierwotna lokalizacja Olkusza, znajdowała się ok. 2,5 km na zachód od obecnego miasta. Nieznane są wydarzenia jakie spowodowały przeniesienie Olkusza na nowy teren. Mogły nimi być najazdy Tatarów w 1241 roku i spalenie pierwotnej osady górniczej lub wyczerpanie się złóż wydobywanej tu wówczas rudy. Wiadomo natomiast że w roku 1299 Olkusz był już miastem i to w obecnej do dziś lokalizacji. Miasto w nowym położeniu, pomiędzy rzeką Babą od południa i grzęzawiskami od północy, charakteryzowało się znacznie lepszymi warunkami fortyfikacji, umacniając tym swoja pozycję w systemie ochronnym państwa. Przez nową lokalizację Olkusza, przebiegał wówczas trakt handlowy z Wrocławia do Krakowa, co przyczyniło się do szybkiego rozwoju miasta. Potwierdzają to działania króla Kazimierza Wielkiego, który odbudował miasto po pożarze a w miejsce obwarowań ziemnych, wzniósł mury obronne. Były to potężne grube na 170 cm mury, o łącznej długości 1100 m, wzmocnione 15 basztami. Wejście do miasta umożliwiały 2 bramy: Krakowska i Sławkowska a dla wygody mieszkańców, wybijano w murze tzw. furty. W tym samym czasie, został rozbudowany do dzisiejszych rozmiarów kościół pod wezwaniem św. Andrzeja Apostoła.

Wiek IV
Król Kazimierz Wielki w 1356 roku , zaliczając Olkusz do 6 najważniejszych miast małopolski, potwierdził skalę jego politycznego znaczenia w kraju. Dokumenty zachowane z 2 połowy XIV w. ukazują Olkusz jako ciągle rozwijający się ośrodek miejski i przemysłowy. Liczba mieszkańców ówczesnego Olkusza, stawiała go w rzędzie najludniejszych miast w diecezji krakowskiej, a była to liczba ponad 1 tysiąca ludzi. O randze miasta niech świadczy i to że w 1363 roku w Olkuszu, gościł król Czech i cesarz niemiecki Karol IV, który to zdążał do Krakowa na swój ślub z Elżbietą, wnuczką Kazimierza Wielkiego. Z 1374 roku pochodzi pierwsza ordynacja górnicza, wydana przez Elzbietę Łokietkówne, siostrę samego króla K.K.Wielkiego. Ordynacja traktowała o wysokości danin jakie górnicy (zwani wówczas gwarkami) mięli płacić królowi za korzystanie z jego bogactw, w zamian otrzymali oni sporą wolność.

Olkuski Rynek z 1365 roku. Rekonstrukcja Piotr Nogieć

   Pozycja Olkusza ugruntowana przez Kazimierza Wielkiego Staje się podstawą dynamicznego rozwoju miasta w okresie panowania Jagiellonów. Z 1386 roku, pochodzi najstarsza znana pieczęć miejska, zawieszona została przy dokumencie, w którym miasto składało hołd, nowemu królowi władysławowi Jagielle. Istniejący na pieczęci Herb, dał podstawy do odtworzenia najbardziej pierwotnego wyglądu herbu miasta - z dwoma basztami, ceglanym murem, otwartą gościnnie bramą oraz kopaczką zawieszoną nad blankami. Sam król Władysław Jagiełło interesował się górniczym miastem - dowodem mogą być częste wizyty króla w latach 1386, 1423 oraz 1426 oraz fakt iż osobistym złotnikiem Jagiełły był Jan z Olkusza.

   Mieszczanie olkuscy, stają się w Krakowie ławnikami, wójtami, właścicielami domów. Znaczna ich liczba piastuje wysokie stanowiska w nauce i administracji. Przykładem może być liczna grupa Janów, którzy profesorowali w XV w. Akademii Krakowskiej. Wśród nich znaleźć można wybitnych teologów, lekarzy, autorów podręczników medycznych. Olkuszanie odnosili sukcesy również w takich specjalnościach jak Astronomia, wspominając chociażby Marcina Bylicę, wykładowcę Uniwersytetów w Padwie i Bolonii, autora tablic astronomicznych., jego krewnego Stanisława Bylicę i Marcina Biema - ten ostatni pracował nad reformą kalendarza. Należałoby tutaj także wspomnieć o najsłynniejszym polskim Astronomie jakim niewątpliwie był Mikołaj Kopernik, bowiem mało kto wie że jego dziadek był olkuskim gwarkiem...

Kościół Najświętszej Marii Panny. Rekonstrukcja Piotr Nogieć

Wiek XV
   XV w. W dziejach Olkusza, nazywany jest często tzw. "Wiekiem Złotym".Wraz z jego początkiem rozbudowują się przedmieścia, a zaludnienie wzrasta do ponad półtora tysiąca mieszkańców. Budowane są wodociągi, z możliwością doprowadzenia wody bieżącej do mieszkań, powstają brukowane nawierzchnie ulic. Ratusz miejski dostaje nową wieżę, zostaje zbudowana synagoga oraz rozbudowują się kościoły. Na przełomie 1439/40 proboszczem Olkuskim był sam Jan z Kęt, czyli późniejszy święty, patron ubogich i żebraków Jak Kanty.

   Wraz z początkiem XVI w. stopniowo spada wydobycie kruszców. Powodem takiego stanu rzeczy, jest najprawdopodobniej wyczerpanie się złóż, na poziomie dostępnym wówczas dla górników. Niższe pokłady były zalewane wodą gruntową, podziemnymi rzekami i ciekami wodnymi. Ten trudny okres dla mieszkańców, trwał do połowy XVI w. Miasto wyludniało i nieco opustoszało. Tą trudną sytuację miała zmienić ogłoszona w 1505 roku, ustawa dotycząca olkuskiego górnictwa : "Statuta Montana Ilcussiensis", którą wystawił król Jan Olbracht. Ustawa ta uporządkowała sprawy prawne ówczesnego górnictwa, powołała tzw. sądy górnicze, oraz kontrolowała miejskich gwarków. W 1517 roku dodano również do w/w ustawy status tzw. Komornika Górniczego który decydował o udzielaniu pozwoleń na otwieranie kopalń.

Zygmunt III Waza na monecie bitej w mennicy w Olkuszu

   Oprócz wprowadzenia ustawy, zaczęto na niesłychaną dotąd skalę przedsięwzięcie związane z budową sztolni mających odwodnić zalane kopalnie. Przedsięwzięciu patronuje sam król Zygmunt August (osobiście odwiedza miasto w 1547r), a cały projekt przygotowują specjaliści z Węgier, Czech i Śląska. Łączna długość budowanych sztolni wynosiła 32 km w tym 25 km podziemnych chodników. Efektem tych działań było zwiększenie około 4-krotnie wydobycia ołowiu, oraz 5-krotne zwiększenie wydobycia srebra. Nastąpił też ogromny rozwój przemysłu przygórniczego (płuczki i huty przetapiające ołów i srebro). Powstała też mennica która od 1579 roku biła monety z miejscowego srebra. Zlokalizowana była w miejscu dzisiejszego zabytkowego starostwa. Mennica działała 20 lat od 1579 do 1601 roku. Na olkuskich monetach na awersie umieszczono profil aktualnego władcy, natomiast na rewersie był symbol korony (orzeł) któremu od 1580 roku zaczęto dodawać symbol Litwy (pogoń). Od 1599 roku na monetach zaczęto wybijać symbol oznaczający miejsce ich wybicia, w Olkuszu była to litera I.
Z całą pewnością w XVI w. kopalnie olkuskie stawały się źródłem bogactwa, także dla innych miast i regionów oraz genezą wielkich fortun rodów mieszczańskich i kupieckich a przede wszystkim ważnym atutem w rękach władców.

Wiek XVII
   Olkusz wchodząc w wiek XVII, był jednym z największych miast ówczesnego województwa krakowskiego. Miasto otoczone było murami obronnymi oraz zabudową mieszkalną bezpośrednio przeplatająca się z kopalniami i całym ich technicznym zapleczem. W panoramie przedmieść odnaleźć można było szyby z kołowrotami, hałdy, płuczki, piece hutnicze, stajnie i szopy. Ogromny rozwój wymagał dość dużych nakładów finansowych, które wkrótce przekroczyły możliwości gwarków. Zainteresowani zyskiem z kopalń ludzie zamożni przybywali do Olkusza, wykupując udziały w zysku z wydobycia kruszców. Napływ Szlachty , spowodował jednocześnie zmianę struktury przestrzennej miasta. Żądza szybkiego wzbogacenia się nowych już teraz właścicieli kopalń, zniszczyła przestrzegane od lat zasady eksploatacji złóż. Zaczęto eksploatować pokłady kruszców pod terenami zabudowanymi, wchodząc z wyrobiskami nawet pod samo centrum miasta. Przekroczono tzw. "Srebrne Filary" na których wg. legend zbudowano Olkusz. Taka eksploatacja powodowała niszczenie wielu budowli na powierzchni. Proces destrukcji pogłębiły następujące po sobie klęski żywiołowe: najazdy, pożary, zarazy, wylewy rzeki Baby...

Stanisław August Poniatowski podejmuje się zadaniu odnowienia olkuskiego górnictwa w 1764 roku, zgodnie z zaprzysiężonym w Pacta Conventa obowiązkiem ratowania kopalń. Podjęte działania przerywa drugi rozbiór polski. Przemarsz obcych wojsk i rabunki powiększają stan zniszczenia. W Wyniku III rozbioru Polski w 1796 r. miasto na 13 lat przechodzi pod zabór austryjacki. Po 1809 roku Olkusz wszedł w skład księstwa Warszawskiego stając się siedzibą władz powiatowych w departamencie krakowskim. Po roku 1815 Olkusz znalazł się w królestwie kongresowym. W 1815 roku Olkuskim górnictwem zaczął zajmować się Stanisław Sztaszic, kierownik wydziału przemysłu i kunsztów. W tym czasie powstają kopalnie galmanu. Po kongresie wiedeńskim miasto zostaje włączone do Królestwa Polskiego. Podjęte starania odbudowy Olkuskich kopalń przez Stanisława Sztaszica nie przyniosły żadnych efektów. Rozwijała się jednak funkcja miasta jako ośrodka administracji państwowej. Zostaje utworzony obwód olkuski którego zasięg oparty od południa o granicę zaboru austryjackiego, obejmuje od zachodu: Czeladź i Kozie Głowy, od północy Olsztyn i Koniecpol, a od wschodu Szczekociny i Skałę. Podejmowane są w mieście liczne prace porządkowe i inwestycyjne. Powstaje budynek starostwa w 1826 roku, magistratu w 1833 roku, i szpitala w 1849 roku. W omawianym okresie, zostały pochopnie podjęte decyzje o rozbiórce wielu obiektów o najwyższej wartości historycznej. Rozebrane zostały mury obronne z bramami i basztami a fosa została zasypana. W 1821 roku dokonano rozbiórki klasztoru augustianów wraz z kościołem pod wezwaniem NMP, by w następnej kolejności w 1833 roku dokonać rozbiórki stojącego po środku rynku ratusza.

Kopiec Kościuszki

   W czasie powstania listopadowego , utworzony został Olkuski Batalion liczący 954 ludzi. W 1861 roku w rocznicę upamiętniającą śmierć Tadeusza Kościuszki, na przedmieściu Sławkowskim, został usypany kopiec, który stał się pretekstem do wielkiej manifestacji patriotycznej. Z początkiem lutego 1863 roku, wojska rosyjskie z naczelnikiem wojskowym obwodu olkuskiego Kniaziem A. Szachowskim, opuściły Olkusz pod naporem wojsk powstańczych, niestety tylko na chwilę. Powstanie to spowodowało późniejsze represje ludności cywilnej. Jednym z bohaterów tamtego okresu był płk. Legii Cudzoziemskiej Francesco Nullo, który wpisał się w olkuską historię, w bitwie pod Krzykawką w dniu 5 maja 1863r. Ważnym wydarzeniem dla Olkusza w latach 1883-85, było przeprowadzenie linii kolejowej obok miasta, zwanej wówczas Iwanogrodzko-Dąbrowską Drogą Żelazną. Pozwoliło to uniezależnić przemysł od miejscowych zasobów mineralnych. Wiek XIX, zapisał się w dziejach historii Olkusza jako okres burzliwych wydarzeń społeczno-politycznych.

   Następnym krokiem było powstanie w 1907 roku, Fabryki Naczyń Blaszanych, później Emaliowanych, która stwarzała podstawy ekonomicznego rozwoju, co odsunęło górnictwo na dalszy plan, stając się odtąd przemysłem uzupełniającym. Wraz z rozwojem fabryki, powstają osiedla robotnicze, nowe obiekty usługowe, mieszkaniowe i komunalne. Od 1913 roku miasto rozwija się, powstają takie obiekty jak, wieża ciśnień, systemy wodociągowe, łaźnie publiczne, elektrownia miejska, oświetlenie uliczne, parki miejskie i inne..... Rośnie liczba mieszkańców, przypomnijmy, że na początku XIX w. ich ilość nie przekraczała 720 mieszkańców, a w XX w wynosiła już ponad 6800. I Wojna światowa nie wyrządziła miastu poważniejszych szkód, oprócz wysadzenia dworca kolejowego. W okresie miedzy-wojennym populacja miasta wzrosła prawie dwukrotnie do poziomu ponad 12 tyś mieszkańców. Miasto dalej rozbudowywało swoja infrastrukturę: budowano szkoły, nową elektrownię, park sportowy, kanalizacje i chodniki. Celem ówczesnych władz miasta, była jego jak największa rozbudowa, postanowiono również o uruchomieniu ogromnego kompleksu wypoczynkowego i uzdrowiskowego pod nazwą Bukowno. Pierwszy etap tego przedsięwzięcia, zatrzymano zaraz po wybuchu II wojny światowej.

Widokówka z Olkusza, lata 30-te

II Wojna Światowa
   Dla Olkusza II wojna światowa zaczęła się od historycznego pierwszego zestrzelenia przez polskiego pilota niemieckiego samolotu. Tym pierwszym pilotem, któremu udało się zestrzelić pierwszy niemiecki samolot (a nawet 2 - Dorniery) podczas II wojny (1 września 1939 godzina 7 rano, nad Żuradą), był Podchorąży Pilot Władysław Gnyś, urodzony w Sarnowie w byłym powiecie kozienickim. Naszych terenów broniły oddziały 22. dywizji górskiej z armii Kraków. W składzie 55. dywizji piechoty tej armii znalazł się batalion obrony narodowej Olkusz. Nocą z 4-5 września oddziały polskie z obawy przed oskrzydleniem wycofały się z Olkusza. 5 września 1939 roku Wojska Niemieckie wkroczyły do miasta. Zostało ono włączone do III Rzeszy. W 1941 roku Niemcy zmienili jego nazwę na ILKENAU.

Niemcy na Olkuskim Rynku

    Wkrótce po wejściu wojsk niemieckich na terenie Olkusza powstało tzw. ARBEITSAMT który kilkanaście tysięcy ludzi młodych zdolnych do pracy wysyłał na przymusowe roboty. Niedługo potem w 1940 roku, zaczęły się pierwsze aresztowania. Pod pretekstem politycznym, wywieziono do obozu koncentracyjnego w DACHAU około 40 osób, głownie inteligencję i przedwojennych działaczy lewicowych. Tylko nieliczni powrócili.... Najtragiczniejszym i szczególnie pamiętanym przez każdego olkuszanina, jest dzień 31 lipca 1940 roku, tzw. KRWAWA ŚRODA, jednak początki tamtych tragicznych wydarzeń sięgają 16 lipca......

Krwawa Środa

W tym dniu, Niemcy rozstrzelali na Parczach, 20 Polaków w tym 5-ciu mieszkańców miasta. Rozstrzelano ich za to, że w nocy z 15-16 lipca na Parczach w domu Łapińskiego , zaskoczony przez zakwaterowanych tam Niemców włamywacz, zastrzelił policjanta Ernesta Kaddatz'a. Mimo iż dochodzenie wykluczyło motywy polityczne, następnego dnia w ramach reperkusji, dom Łapińskiego obrzucono granatami i spalono, zastrzelono 15-tu więźniów polskich przywiezionych z okolicznych obozów, oraz piątkę przypadkowych świadków zdarzenia, mieszkańców Olkusza. W dniu 31 lipca, Niemcy wywlekli z domu wszystkich mężczyzn, w wieku od 15-55 lat, zgromadzili ich na kilku olkuskich placach (Rynek, plac na Czarnej Górze, przy przedwojennej kasie chorych) i okrutnie torturowali. Wg. wspomnień świadków tamtych wydarzeń, na rynku zgromadzono nawet kilka tysięcy ludzi... z kolei na Czarnej Górze ludziom kazano czołgać się w tamtejszych bajorach oraz zmuszano do marszu z polską flagą znalezioną na strychu u Marcelego Mroczkowskiego. Niemcy bili maszerujących Polaków bykowcami, kolbami i kijami. Organizowali też tzw."spacery na czworakach".

Krwawa Środa

Trzecim miejscem był plac przed ówczesną kasą chorych , przy dzisiejszej ul. Mickiewicza. Wielu próbowało uciec. m.in. Tadeusz Lupa, pracownik Olkuskiego Magistratu, jego ciało zawieszone zostało na płocie miejskiego ogrodu, jako przestroga dla innych... Powodem takiego zachowania oficerów SS i Gestapo , były najprawdopodobniej wydarzenia z 16 lipca i nie wykrycie sprawcy śmierci Policjanta. W trakcie okupacji niemieckiej, na dzisiejszych terenach Sikorki i Parcze, znajdowało się getto . Została tam osadzona cała ludność Żydowska (ponad 3000 osób) mieszkająca w mieście. Wszyscy oni w czerwcu i lipcu 1942 roku zostali wywiezieni do obozów masowej zagłady w Oświęcimiu i Bełżcu i tam zgładzeni. Zniszczona została kilkusetletnia bytność ludności żydowskiej w Olkuszu.

Przesiedlenie Żydów Olkuskich do Getta

Po Wojnie
Okupacja hitlerowska skończyła się 20 stycznia 1945 roku z wejściem do miasta wojsk radzieckich. Rasjanie, dokonywali zaboru tego czego nie wywieźli Niemcy, także w prywatnych domach. Szybko zostają stworzone struktury Polskiej Partii Robotniczej, pierwsze wybory władz powiatowych (pod czujnym okiem Rosjan) dokonywane przez przedstawiceili gminy. Tworzą się struktury UB z siedzibą w willi doktora Wacława Kallisty mieszczącej się przy ul. K.K.Wielkiego. Siłą starano się udowodnić, że w Polsce można zbudować komunizm.

Agitator na Olkuskim Rynku, lata 40-te

W Olkuszu przed wojną, komuniści nigdy nie uzyskiwali większości w wyborach, toteż poparcie dla władz powiatowych w mieście było znikome ( w 1950 roku do PZPR należało 2 % ogółu ludności). Okres PRL'u to przedewszystkim rozwój Fabryki Naczyń Emaliowanych (w 1948 roku przyjęła ta nazwę) - skupiono się na produkcji naczyń emaliowanych i aluminiowych, produkcję wyrobów ocynkowanych przeniesiono do Myszkowa. Po wielkim pożarze w OFNE w 1958r. rozważano jej zamknięcie, jednak została odbudowana i dość znacznie rozbudowana i zmodernizowana. Powstały nowe hale oraz ośrodek sportowo-rekreacyjny na Czarnej Górze.

EMALIA S.A.

Okres PRL'u to też kopalnie, w 1948 r. zaczęto budowę Zakładów Górniczo-Hutniczych "Bolesław", 4 grudnia 1968 oddano do użytku kopalnie rud cynku i ołowiu "Olkusz", a potem kolejną "Pomorzany" w owych czasach największą w Europie. W ciągu 3 lat wybudowano 570 m szybów, 28 km wyrobisk chodnikowych i 90 tyś. m3 wyrobisk komorowych. W 1992 roku postawiono w stan likwidacji kopalnie "Bolesław". Podobny los spotkał również kopalnię "Olkusz" i czeka "Pomorzany". Jeszcze kilka lat i górnictwo zniknie z tych terenów, w których powstawało i trwało przez wiele wieków...

Masowiec MS "Olkusz"

Opisywać tego okresu nie trzeba, świat PRL'u dobrze pamiętamy. Wiemy, że mimo takiego rozwoju przemysłu, nie był to świat w którym dało się żyć... Świat życia na "kredyt", świat zakłamania, donosicielstwa, prześladowań i komunistycznej propagandy.... Żeby już nikt, nigdy nie musiał przeżywać tego jeszcze raz...


Po 1989 roku...
Rok 1989 przyniósł wielkie zmiany, bodajże najważniejsze zmiany w historii całej polski. Pierwsze wybory, w których można było głosować również na kandydatów niezależnych. 18 grudnia 1989 r. Sąd Wojewódzki w Katowicach zarejestrował stowarzyszenie "Komitet Obywatelski Ziemi Olkuskiej - Solidarność"...
W 1990 roku powołano do życia pierwszy szczebel samorządu terytorialnego - gminę Olkusz - miała wtedy 151 km2 obszaru, oraz ok 52 tys. mieszkańców. W wyborach wyłoniono 32 radnych, burmistrzem został Marian Biliński (po rezygnacji w 1992r. stanowisko to objął Andrzej Ryszka). Powstała lokalna prasa "Przegląd Olkuski" - początkowo miesięcznik, później tygodnik.

W lecie 1992r. gminę nawiedził ogromny pożar - 1200 hektarów lasów zostało spalonych - po dzień dzisiejszy trwa usuwanie skutków tamtej tragedii..

Po 1989r. sytuacja gospodarcza olkuskiego przemysłu znacznie się pogorszyła. Fala strajków - 1991r. Nauczyciele, właściciele aptek i spółdzielnia "Prodelm", 1994. Kopalnia "Bolesław", oraz kopalnia "Pomorzany"... Olkuska Fabryka Naczyń zaczęła masowo zwalniać pracowników. Później ten sam zakład (EMALIA S.A.) w ramach Powszechnej Prywatyzacji wszedł w skład VII Narodowego Funduszu Inwestycyjnego im. K.K.Wielkiego - i to był najgorszy krok tego zakładu... dziś jest juz na granicy updałości.

Okres ten jednak spowodował gwałtowny rozwój przedsiębiorczości prywatnej tutejszych mieszkańców, i to we wszystkich branżach. Na dzień dzisiejszy w Olkuszu zarejestrowanych jest ponad 5000 podmiotów gospodarczych, i jeśli chodzi o ten kierunek rozwoju, nie jedna gmina może pozazdrościć takiego ducha przedsiębiorczości...